Berdinazar Hudaýnazarow (1927-2001)

Question

Türkmenistanyň halk ýazyjysy, Magtymguly adyndaky Halkara baýragynyň eýesi Berdinazar Hudaýnazarow 1927-nji ýylyñ 15-nji aprelinde Aşgabat raýonynyñ öňki Ýerbent etrabynyň Düwünli guýusynda (obasynda) (häzirki Ruhabat etraby) dünýä inýär. Başlangyç bilimi şol ýerde alýar. Beýik Watançylyk urşunyň öňüsyrasy Ýerbent çarwaçylyk etraby Amyderýa boýlaryna göçürilende, Berdinazaryň maşgalasy hem şol ýere göçýär. Geljekki ýazyjynyň ýetginjekligi gazaply uruş ýyllaryna gabat gelýär. Çekip-çydardan kyn durmuş ýaş Berdinazary tiz taplaýar, ol agyr zähmetde bişişýär. Berdinazar 1946–1948-nji ýyllarda öňki Kerki welaýatynyň «Täze ýol» gazetinde, soňra Kerki etrabynyň «Pagtaçynyň sesi» gazetinde edebi işgär bolup işleýär. 1946-njy ýylda bu gazetlerde onuň goşgulary peýda bolup ugraýar. Ýaş şahyryň goşgulary okyjylarda uly gyzyklanma döredýär. Her ýazyjy-şahyr bir ýol bilen edebiýata gelýär. Berdinazar Hudaýnazarow merkezden alysda, obada – zähmetiň gaýnaýan ýerinde kyn şertlerde ýaşap, özüniň hakyky şahyrdygyny ykrar etdirýär. Ol 1956-njy ýylda Garagum derýasynyň gurluşygynyň köp tiražly gazetinde gezme habarçy bolup işleýär. Eýýäm şol ýylda onuň «Ýaş kommunist» gazetinde Gyzgyn sähra» poemasy çap edilýär. Hut şu poema hem edebiýatymyza uly bir zehiniň gelendiginiň buşlukçysy bolýar. Poema şygryýet muşdaklarynyň arasynda uly seslenme döredýär. Berdinazar Hudaýnazarow 1957-nji ýylda Moskwanyň Maksim Gorkiý adyndaky Edebiýat institutyndaky Ýokary edebiýat kursuna okuwa iberilýär. Moskwada Edebiýat institutynda ol Mihail Swetlow, Ýaroslaw Smelýakow ýaly meşhur rus şahyrlaryndan tälim alýar. Edebiýat institutynda okaýan döwründe şahyryň «Gyzgyn sähra» poemasy Moskwada rus dilinde neşir edilýär. Berdinazar Hudaýnazarow köp ýyllaryň dowamynda çeper döredijilik işi bilen meşgullandy we okyjylaryň göwnünden turýan çeper eserleri döretdi. Berdinazar Hudaýnazarow Türkmenistan Ýazyjylar birleşiginiň başlyklygyna saýlanyldy, Magtymguly adyndaky Halkara baýraklary baradaky komitetiň başlygy wezipesinde işledi. Berdinazar Hudaýnazarowyň publisistikasy hakda-da, drama eserleri hakda-da, eserleri boýunça döredilen kinofilmler hakda-da giňişleýin gürrüň etmek mümkin. Ol rus şahyry Aleksandr Twardowskiniň, awar şahyry Resul Gamzatowyň we beýleki şahyrlaryň ençemesiniň eserlerini türkmen diline terjime etdi. Berdinazar Hudaýnazarowyň terjimesinde ol eserler terjime däl-de, ussat türkmen şahyrynyň hut özi tarapyndan ýazylan poeziýa eserleri ýaly ýaňlanýar. Berdinazar Hudaýnazarow tutuş ömrüniň dowamynda türkmen edebiýatyny ösdürmek aladalary bilen ýaşady, onuň ody bilen girip, küli bilen çykdy. Türkmen edebiýatynyň aýry-aýry meseleleri, ýaşlaryň döredijiligi barada makalalar bilen metbugat sahypalarynda yzy giderli çykyş etdi. Berdinazar Hudaýnazarow 2001-nji ýylda aradan çykdy.

Berdinazar Hudaýnazarow şygryýeti mukaddes hasaplap, onuň mertebesini hemişe belent tutan şahyr. Ol şahyryň borjuna, şygryýetiň wezipesine düýpli düşünmek bilen şeýle diýýär:

Goşgy ýürekden çykýar,
Meňzeşdir ol perzende.
Aklym siňsin her bende,
Şeklim siňsin her bende.
Mährim siňsin her bende,
Gahrym siňsin her bende.

Her bir söz ussady çeper döredijilikde özüniň gowy bilýän, ýürekden söýýän, özüni tolgundyrýan, galama ýapyşmasa, öz erkine goýmaýan temasyna, meselesine ýüzlenýär. Ýerbentde dünýä inen Berdinazar üçin dogduk mekany, Garagumuň giň sährasy, depeleri, gollary, gum obasy, adamlary örän eziz hem mähriban. Geljekki şahyrda Wa tana bolan uly söýgi hut şu ýerden başlanýar. Şahyryň çagalygy çölüň jümmüşinde geçýär:

Ýerbent çöli uzap ýatyr
Garagumuň ýüreginde,
Çagalygmyň yzy bardyr,
Her golunda, her eginde.

Şahyr üçin Garagumuň jana şypa beriji howasy-da, akylyňy haýran edýän gözel görnüşi-de, gazaply ýakyp–ýandyryp barýan jöwzasy-da biçak gymmatly:

Ýumurtgany otsuz-zatsyz
Gyzgyn gumda bişirdim men.
Suwsuzlykda güni dogrup,
Suwsuz güni ýaşyrdym men.

Düňle sähra bolan söýgüsinden, oňa bäş barmagy ýaly beletliginden başga-da Berdinazar Hudaýnazarow gumlularyň häsiýetini, edim-gylymlaryny, endiklerini, däp-dessurlaryny, ruhy dünýäsini örän çuňdan bilýär, olaryň içki dünýäsine inçeden aralaşýar. Bu hakykaty şahyryň «Gumlular» goşgusy-da tassyklaýar:

Göwünleri çäge ýaly arassa,
Bedenleri gurşun ýaly berkdir.
Sadalygy, sagdynlygy olara,
Meger, tebigatyň özi beripdir.

Gadymlardan gelýän gymmatly däpler,
Gum içinde namys kimin goralar.
Tanyşmakçy bolsaň, öz adyň däl-de,
Ilki ataň-babaň ady soralar.

Berdinazar Hudaýnazarow öz eserlerinde möwsümleýin, geldi-geçer wakalara däl-de, durmuşdaky durnukly ahlak hem ruhy gymmatlyklara ýüzlenýär. Şahyryň liriki gahrymany ynsany hakyky ynsan edýän, onuň mertebesini ýokary göterýän sypatlaryň goragçysy hökmünde çykyş edýär. Hakykata gol ýapmak, dogruçyllyk şahyryň döredijilikde baş ýörelgesi. Ol iňňän kyn şertlerde-de şol haky katy aýtmagyň ebeteýini tapýar. Şahyr ynsan mertebesini ýokary götermäge aýratyn üns berýär. Bu pikir onuň köp eserleriniň içinden eriş-argaç bolup geçýär. Ynsap, päklik, halallyk, ynsan mertebesi, ar-namys ýaly adamy bezeýän häsiýetler şahyryň eserlerinde gozgalýan baş meselelerdir. Şahyr ululy-kiçili poemalaryň birnäçesini döretdi. Oňa ilkinji meşhurlyk getiren iri göwrümli eseri «Gyzgyn sähra» poemasydyr. Şahyr Garagum derýasynyň gurluşygynyň köp tiražly gazetiniň gezme habarçysy bolup işlän döwründe çölde kanal gurujylaryň arasynda ýaşaýar we olaryň durmuşyndan bu eseri ýazýar. Öz gahrymanlary bilen bilelikde duz-çörek iýip, bir howadan dem alyp ýaşamagy, olaryň durmuşyna ýakyndan belet bolmagy, galyberse-de, tebigy zehin şahyra uly üstünlik getirýär. «Gyzgyn sähra» poemasynda täsirli wakalar poeziýanyň şirin-şerbedine, gahrymanlaryň çuňňur duýgusyna ýugrulyp çeper suratlandyrylýar. Eserde şygyr setirleri owazly, akgynly. Bu eser barada Tükmenistanyň halk ýazyjysy Kerim Gurbannepesow şeýle ýazýar: «Ellinji ýyllaryň or tasynda Berdinazar Hudaýnazarowyň biziň edebiýatymyza gelmegi bilen poeziýamyz täze öwüşgin aldy. Poeziýamyzyň «Gyzgyn sähra» diýen liro-epiki, soňra «Seniň ýaşlygyň bolupdy» diýen liriki poemalar bilen baýlaşmagy uly hadysa bolupdy. Sebäbi şundan ozalky türkmen sowet poeziýamyzda gahrymanyň pynhan içki dünýäsine, çylşyrymly ykbalyna, şeýle çuňňur, özboluşly aralaşylmandy. «Gyzgyn sähradaky» gahrymanlaryň döwrebaplygy, söweşjeňligi, baý ruhy, «Seniň ýaşlygyň bolupdydaky» liriki gahrymanyň uly şahsyýeti, kämil oýlanmalary biziň poeziýamyz üçin täzelikdi». Şahyryň her bir ýygyndysy, goşgusy çeper hadysa hökmünde okyjylaryň aňyna siňdi. Onuň täsin, dürli reňklere, öwüşginlere baý şahyrana dünýäsi bar. Kerim Gurbannepesowyň aýdyşy ýaly, Berdinazar Hudaýnazarowyň poeziýa dünýäsi örän lezzetli. Ol dünýäniň içi giň. Howasy arassa. Ondan dem aldygyňça, dem alasyň gelýär. Şonuň bilen birlikde bolsa, ol dünýäniň howsalasy-da, aladasy–da özüne ýetik. Ol dünýäde gögem gürleýär, ýyldyrymam çakýar, tupanam turýar. Emma durmuş hemme bela-beteri ýeňýär. Durmuşy ykrar edijilik, ruhubelentlik şahyryň poeziýasyny tapawutlandyrýan esasy aýratynlykdyr.
Türkmenistanyň Halk ýazyjysy Berdinazar Hudaýnazarowyň eserleri:
- Ynsabyň yzasy (Roman)
- Gumlular (Roman)
- Gyzgyn sähra (poema)
- Meniň dünýäm (kitap)
- Ýüzlerçe goşgu we şygyrlar

Comments

Berdinazar Hudaýnazarow - Pähimler.

Biperwaýlyk süýşip ýakyn gelende,
Köpbilmiş köpelip, bilýän azalar.
Tapawut kiçelip, çynda-ýalanda,
Olary saýgarjak bolýan azalar.

Garym gatym bolyp sähet-bisähet
Okamyş bol bolar, çyn alym gahat.
Iliň arasynda öwüt nesihat,
Berýän köpelerde alýan azalar.

Her kim öňe oklar, hergiz bir özün,
Jahyllar, juwanlar tanamaz yzyn,
Aksakal aşyk deý oýnadar özün,
Paýhasyna tagzym kylýan azalar.

Birine ýetmese müň maksat tutan,
Hany rza bolyp dünýäden öten.
Özgelerden aýyp gözlär öňýeten.
Öz aýbyny özü bilýän azalar.

Aýdylýan aýdymlar goşulmaz saza,
Gadyr hormat gaçar tagama duza.
Döwür öňe gider adamam yza,
Emma muňa nazar salýan azalar.

Ýerden göteriljek bolsa sahawat,
Alýan köpelerde berýän azalar.
Kemlik etmez boş kasamlar, wadalar,
Ýöne öz lebzinde durýan azalar.

Asyllylar azar, agraslar ýeňlär,
Göwreler ýognarda, ýürekler ownar.
Kethuda diýjegiň bet işi oňlar,
Haram meýlis artar, gurban azalar.

Gulpyny gitdikçe galňaldyp öýler,
Tagamlar goňşydan ogrynça iýler.
Ýaman zat hemmäniň gözüne iýler,
Ýagşy zady welin görýän azalar.

Atalary pisint etmez ogullar,
Herne bizden daşda bolsyn o günler.
Kiýse galňar gedaýlaşar göwünler,
Säher haky ýatlap turýan azalar

Edep öwretjekler biedep bolar,
Mukaddes nakyllar gury gep bolar.
Halallygy agzan adam köp bolar.
Emma halal ýoldan ýöreýän azalar.

Buýsanç egsilmekçi bolsa kem-kemden,
Ynsan ýüreginde ýalkym azalar.
Ýata suwa dönüp pikir hyýallar,
Däli göwünlerde ýalkym azalar.

Gün görmek däl, ömür sürmek kyn bolar,
Är oňa däl, aýal äre han bolar.
Gara görmän haýbat atýan kän bolar.
Ýagyny yzyna serpen azalar.

Aýyp artar, adam galmaz haýrana,
Gezek berler batly batly ýaňrana.
Gol ýapýan gytalyp aglan-eňränä.
Ynsabyň sudyndan gorkan azalar.

Müýnürgär beýikler, çyrpynar egsik,
Aglasaň aglaber, hamsyksaň hamsyk.
Köpeler kölge dek yşnaksyz samsyk,
Akyly daş ýarýan tentek azalar.

Azap çeken duýgy böwrü symsyklar,
Hany toba eden, hany syr saklan.
Garyplaşar, garyplaşar gursaklar,
Telpekli köpeler erkek azalar

Her döwürde bir hili zat ýoň bolar,
Bihaýalyk hemmesinden geň bolar.
Toý toý bolmaz, dawa bilen jeň bolar,
Özün saklap bilýän jahyl azalar.

Şerbazlar şereby ýüzüne sylar,
Saçagyň üstinde bulgyrlar synar.
Ne gözel naharlar harama döner,
Haý küşler ýol almaz täsir azalar.

Danalaň sözlerin diňlän tapylmaz,
Ynsany päklige ündän tapylmaz.
Halaly, haramy dannan tapylmaz,
Aşa düşen artar, berhiz azalar.

Göz gülban bolyşyp gündüziň güni,
Nebir gyz gelinler güjeňlär teni.
Söýüşýärler diýip aldamaň meni,
Aşyksumak artar Tahyr azalar.

Öten geçenlerden gyryp-çyryp edip,
Ak kagyzy gök syýany sarp edip.
Gazetleri pak gazala gark edip,
Goşgyçy köpeler, şahyr azalar.

Jemagatdan gaçjak bolsa tebähet,
Sabyr senden gider takat azalar.
Galagoplyk gaplap alar göwnüňi,
Bilmersiň nämeden rahat azalar.

Üç esse ulalar ynsanyň gözü,
Arkaýyn ýatýana meňzem ýüzi,
Agyr tozan örter daglary, düzi
Kalbyňy gülledýän pursat azalar.

Müşdek bolyp görüner doly çuwalyň,
Alanyň az, kän görüner sowanyň.
Baş bäsdeşiň bolar süýtdeş doganyň
Gap çanak köpelip, owkat azalar.

Gursagyňdan uçar gider kanagat,
Ojagyňdan gaçar gider bereket.
Ýap ýaňy bol zatlar, gör eýýam gahat,
Bisähet köpeler, sähet azalar.

Nebis atly şar gara bir güýç bolar,
Garynlar dolyka, gözler aç bolar.
Dolmaz garna bar baýlaygyň hiç bolar.
Myş-myşlar köpeler, söhbet azalar.