Mahmyt Gaýyby XVIII asyryň birinji ýarymynda takmynan 1735-njy ýylda doglupdyr. Şahyryň çyn ady Mahmyt bolup, Gaýyby onuň edebi lakamydyr. Şahyr eserlerini Gaýyby, kemine Gaýyby, Gaýyp, molla Gaýyp lakamy bilen ýazypdyr. Şahyryň doglan we ölen ýyllary köplenç takmyn bilen bellenilýär.
Mahmyt Gaýyby Köpetdag eteklerinde, Etrek, Gürgen, Balkan, Bäherden sebitlerinde ýaşap geçipdir diýmäge esas bar. Mysal üçin, şahyryň «Nesihatnama» atly eserindäki: «Asyl mekany ýeri Jürjanydyr» diýen setirde onuň asyl mekanynyň Jürjan bolandygy aýdylýar.
Ol obada daýhançylyk we mugallymçylyk hünärleri bilen meşgullanypdyr. Ol bir goşgusynda:
"Eý Gaýyby, ebjetden okap harpy-wujudyň,
Bak, Fatyhadan gör, bu elip-lamyna düşdi."
diýýär. Bu setirlerdäki "elip-lamyna düşdi" ebjet hasabatyna görä hyjry 1147, milady 1734-35 ýyllaryna deň gelýär.
Gaýybynyň nirelerde okap, ylym alandygy hakda takyk maglumat ýok. Ýöne şahyryň goşgularyny okanyňda, onuň jemgyýetçilik ylymlaryny, arap, pars dillerini gowy bilendigine göz ýetirmek bolýar. Gaýyby, esasan, ýazuw edebiýatynyň wekili bolup, eserleriniň köpüsini Gündogaryň görnükli klassyklary Nowaýynyň, Fizuliniň stilinde, aruz ölçeginde ýazypdyr, döreden şygyrlaryny kagyz ýüzüne geçiripdir.
Gaýyby aýdym aýdyp, saz çalmagy söýüpdir. Onuň baý edebi mirasy (bagşy-sazandalary, şahyrlary ölümden halas edişi hakynda rowaýat hem) bar. Gaýyby 600 töweregi eseri jemleýän gazallar diwanynyň hem-de "Otuz iki tohum kyssasy" we "Nesihatnama" atly poemanyň awtorydyr. Gaýyby liriki şahyrdyr.
Ol öz poemasynda şahyrana pikir duýgular arkaly adam-zat gözelligini wasp edip, ençeme progressiw ideýalary öňe sürüpdir. Şahyryň döredijiliginde söýgi temasy esasy orun tutýar.
Onuň bu temada köp eserleri bar: "Älem geda, men hem geda", "Käkilik", "Elden gider", "Gelmese uýky gijeler" we ş.m. Ol bu eserlerde gelin-gyzlaryň görk-görmegini, edep-ekramyny, el hünärini, belent adamkärçiligini taryplaýar.
Gaýyby sosial motiwli "Zaman geldi", "Sopular", "Eýýäm talh", "Jepalar eýledi" ýaly goşgulary; tebigat gözelligini suratlandyrýan "Älem gülgüzar aldy ýene" "Açdy ruhsaryň ýene", "Pasly bahar oldy" we başga temalara degişli goşgular döredipdir.
Şahyr "Otuz iki tohum kyssasy" poemasynda allegorik obrazlar arkaly şol döwrüň jemgyýetindäki dürli sosial toparlaryň arasyndaky gatnaşyklary suratlandyrýar. Olaryň hersiniň häsiýeti obrazlaryň üsti bilen ýüze çykarylýar. Esere gowaça, budaý jöwen künji, arpa... ýaly ösümlikler gatnaşýar. Köp wagtlyk Jedelden soň gowaça ýolbaşçy saýlanýar. Şahyr Gündogar klasyklarynyň deplerine eýerip, öz eserlerini kitaby dilde, aruz we ş.m..ölçeglerde ýazypdyr.
Gaýyby türkmen edebiýatynyň taryhynda gazal ýazmagyň ussady hasaplanýar. Ol Gurbanaly Magrupy bilen döwürdeş bolup, onuň bilen özara gatnaşyk saklapdyr. Mahmyt Gaýyby bilen Gurbanaly Magrupynyň goşgy arkaly sorag-jogap aýdyşyklary, Magrupynyň nezire usulynda
Gaýybynyň «Istär köňül» atly muhammesi esasynda öz eserini döretmegi şol döwürde olaryň ikisiniňem ýaşynyň kämillige ýetendigini, ylym-bilim babatda kän kitaplary okap, köp zatlary bilendiklerini habar berýär.
Şahyryň ölüm senesi hem goşgylaryndaky setirlere görä takmynan 1810-njy ýyl diýlip hasaplanylýar. Mysal üçin, bir myrabbasyndaki "Ömrüm gitdi altmış iki yaşıma" setirlerinden 62 ýaşyny geçendigini bilse bolar.
Onuň iň tanymal goşgusy «Gelende bardyr» şahyryň ussatlygyny göz öňüne serýär.
Saz bilen söhbete ýalan diýmäňler,
Adam ata dünýä gelende bardyr.
Habyl bile Kabyl ene garnynda,
Olar hem dünýäge gelende bardyr.
Adamy kowdular behiş öýünden,
Häzir kim tapar öz pälinden hüýünden,
Özüň sakla aby haýýat suwundan,
Nuhyň keşdesine münende bardyr.
Muhammet pygammer din ýolun açdy,
Bilal azan aýtdy kapyrlar gaçdy,
Ebubekir, Omar, Osman ýetişdi,
Aly zülpükaryn çalanda bardyr.
Mollalar jem bolup tapmady delil,
Men saňa sygyndym ýa Rebbim Jelil,
Ysmaýyl pygamber Ybraýym Halyl,
Mekge Medinäni salanda bardyr.
Mollalar jem bolup gitdiler hemme,
Adalat diýgeniň manysy näme?
Şeýle adalatly soltan Jümjüme,
Dünýäniň lezzetin görende bardyr.
Adam ogly her haýsysy bir işde,
Ýer ýüzünde tutmak üçin serişde,
Harut Marut atly iki perişde,
Babyl guýusyna düşende bardyr.